2. INHOUD (SAMENVATTING)

Maarten Klein de hoofdpersoon van dit boek is Nederlander van geboorte maar hij woont al vele jaren met zijn vrouw in Amerika. Het boek begint als Maarten 71 jaar is en hij dementerend raakt. Maarten Klein woont samen met zijn vrouw Vera in Gloucester, aan de oostkust van de Verenigde Staten, even ten noorden van Boston. In de jaren vijftig zijn ze uit Nederland naar Amerika geëmigreerd. Ze hebben twee kinderen: Kitty en Fred. Maarten werkte tot zijn pensionering bij de IMCO, een instituut voor visserijonderzoek in Boston. Het eerste signaal daarvan is het verlies van zijn gevoel voor tijd. Hij verwart de dagen van de week en dat hindert hem maar hij weet zelf niet waar het door komt. Maarten valt steeds meer terug in zijn jeugd en in de taal van zijn jeugd. De Amerikaanse omgeving werkt dan ook meer vervreemdend dan een vertrouwde plaats die hij van jongs af aan kent. Al vijftig jaar is Maarten getrouwd met Vera. Zij krijgt heel wat te verduren, vooral omdat ze haar man als gelijkwaardige partner verliest. Als Vera met hem over zijn vergeetachtigheid praat zegt Maarten dat het door die lange rotwinter komt en dat daar een einde aan zal komen als het weer lente wordt. Maar Maarten piekert zelf ook over zijn vergeetachtigheid. Er is iets mis, maar hij weet niet precies wat. Hij betrapt zich erop dat hij hardop in zichzelf praat. Hij herkent in andere mensen personen uit het verleden herinnert zich niet meer wat hij gedaan heeft, raakt de weg kwijt. Steeds wordt de dementie van Maarten duidelijker herkenbaar en heviger. Vera kan hem tenslotte geen veilige omgeving meer geven. Ze is bij dokter Eardly geweest die haar heeft aangeraden met Maarten foto's te bekijken om de herinneringen weer op te halen. Dat gaat voor details van een verhaal bij een foto uit zijn jeugd goed, maar bij andere gebeurtenissen niet. Op een bezoek van dokter Eardly reageert Maarten niet echt. Daarna bedenkt Maarten angstig, woeden en machteloos dat hij zinnen soms eerst vanuit het Nederlands in het Engels moet vertalen voordat hij ze kan uitspreken en moeite heeft met het benoemen van voorwerpen. Hij denkt steeds meer dat het verleden het heden is, doet onverwachte dingen, verwart Vera met zijn moeder en zijn huis met dat van zijn grootouders. Bij het volgende bezoek van de dokter ziet Maarten hem als een tegenstander. Dan breekt de tijd aan dat hij naar een inrichting moet. Er dringen nog maar flarden van gebeurtenissen tot Maarten door. Het boek eindigt met een mededeling die hij nog wel opvangt, al beseft hij niet dat die van Vera komt: zij vertelt hem dat de lente op het punt staat te beginnen. 

3. DE VERDIEPING

3.1. Compositie en tijdverloop

Het verhaal speelt zich af in de moderne tijd. In pagina 81 vertelt Maarten iets over de tijd van de oorlog, en hou oud hij toen was. Op deze pagina is tevens een passage waarin hele duidelijk wordt in welke tijd het verhaal zich afspeelt: “Op de bank kijken we naar de televisie. Een documentair programma over de opkomst van Hitler. De bekende beelden van vlaggen en vaandels en mensenmassa’s op het balkon. Eenentwintig was ik toen.” De opkomst van Hitler was rond 1930. Dus hij moet geboren zijn rond 1900. Er was een televisie maar er wordt niet gesproken over een computer. Maarten is 71 jaar in het verhaal, dus het verhaal speelt zich af rond 1971. 

De vertelde tijd is ongeveer negen dagen, die niet in zijn totaal verteld worden, maar waar tijdssprongen tussen zitten. Het is dus een discontinu verhaal.  
Het viel mij op dat veel lezers van dit boek een andere interpretatie heeft van het tijdsverloop. Sommigen denken dat het verhaal een hele winter in beslag neemt, terwijl anderen denken dat het verhaal zich in een week afspeelt. Dit verschil komt waarschijnlijk door Maarten’s gedachten. Soms vertelt hij alles heel gedetailleerd en soms zitten er enorme gaten in zijn gedachten. Door deze wisseling kan het tijdsverloop verschillend geïnterpreteerd worden. 

Het verhaal is in chronologische volgorde geschreven, maar er zitten heel veel flashbacks in. De flashbacks zijn de herinneringen die Maarten heeft aan vroeger. Deze beslaan lange stukken, omdat Maarten probeert zich meer te herinneren.  
Het verhaal wordt verteld terwijl Maarten het zelf meemaakt er zit dus geen flashforwards in. 

Tijd is ook erg belangrijk in het boek, omdat de hoofdpersoon er na verloop geen tijd geen wijs meer uit kan. Hij haalt de dingen door elkaar, waardoor personen uit het verleden ineens in zijn gedachten in het heden opduiken. 
Het verhaal heeft een begin die Ab ovo wordt genoemd, het verhaal begint aan het begin. Er zit geen voorgeschiedenis aan. Maarten begint namelijk van de een op de andere dag te dementeren. De eerste dag in het boek is ook de eerste dag waarop Vera het merkt. 
Het boek heeft een gesloten einde. Het is duidelijk dat Maarten niet meer beter zal worden, want hij wordt opgenomen in een tehuis. 

3.2. Ruimte

Het verhaal speelt zich af in Gloucester, aan de oostkust van de Verenigde Staten, even ten noorden van Boston. Verder is voor het verhaal van belang dat het in de winter is. Een koude omgeving met veel sneeuw. Maarten verblijft vooral in het huis waar hij samen met Vera woont. 
Volgens Maarten is het winterse landschap een voorbeeld van een psychische ruimte. In de winter kan er geen onderscheid gemaakt worden tussen verschillende dingen. Alles lijkt in de winter op elkaar en vervaagt. Dit proces vindt op datzelfde moment ook plaats in Maarten’s hoofd, de herinneringen vervagen en alles lijkt op elkaar. Hij geeft de winter dan ook de schuld dat hij het allemaal even niet weet. 
Ook het huis is een psychische ruimte. In het huis staat een piano en het oude bureau van zijn vader. Hier wordt veel over verteld, want het roept veel herinneringen bij Maarten op. Hij wordt daar door Vera opgesloten, zodat hij niet kan weglopen. En maarten heeft ook het gevoel dat hij zit opgesloten in zijn hoofd. Hij kan niets meer, omdat hij niets meer weet. Hij voelt zich geïsoleerd door zijn gedachten. 

3.3. De wijze van vertellen

Het verhaal wordt verteld in de belevende-ik persoon. De lezer wordt voor een bepaalde periode meegenomen in de gedachtegang van Maarten. Maarten is zelf ook erg verward en weet niet wat er met hem gaat gebeuren. Hij weet alleen dat hij in het proces zit van dementie maar hij heeft geen kijk op de toekomst. Dat had bovendien ook helemaal niet gekund, omdat als Maarten alles achteraf zou moeten vertellen, zou hij zijn proces van het dementeren dus naderhand moeten vertellen. Maar dan is hij nog dementer, zo dement da hij het verhaal niet eens zou kúnnen navertellen. Een citaat dat goed aangeeft dat Maarten niet precies weet wat er gaat gebeuren en daar ook geen kijk en grip op heeft: “Ik wil het niet horen, maar ik weet dat het waar is wat er gezegd wordt. Ik word van binnenuit opgesplitst. Het is een proces dat ik niet tegen kan houden omdat ik zelf dat proces ben. Je denkt ‘ik’, ‘mijn lichaam’, ‘mijn geest’, maar dat zijn maar woorden. Vroeger beschermden die me. Toen ik dit nog niet had. Maar er is een grotere kracht die het nu in mij voor het zeggen heeft en die niet valt tegen te spreken. Ik wil er niet meer aan denken.” (pagina 112). Hij – de verteller – maarten, wil niet denken aan de toekomst. Als het verhaal achteraf verteld zou zijn zou hij dus wél weet hebben over de toekomst. Uit deze passage wordt ook duidelijk dat het verhaal is verteld in de ik-figuur. 

3.4. Thema

Het hoofdthema van ''Hersenschimmen'' is dementie. In het boek wordt het proces van dementie beschreven. Maarten voelt zich verward en onzeker. Hij verliest de greep op de werkelijkheid en lijdt aan geheugenverlies. Ook vervreemdt hij meer en meer van zijn vrouw, met wie hij al jaren is getrouwd. Het winterse landschap maakt dat er geen onderscheidt kan worden gemaakt tussen dingen. Alles lijkt op elkaar en vervaagt. Maarten heeft daarom ook een hekel aan de winter. 

3.5. Personages

Maarten Klein 
De hoofdpersoon in het boek is Maarten Klein. Maarten is 71 of 72 jaar, geboren in Alkmaar, maar woont al een hele tijd in Amerika. Hij werkte als notulist bij de IMCO, een visserijorganisatie, maar is inmiddels al gepensioneerd. Hij is een round-character, omdat we steeds meer over hem te weten komen, vooral over zijn verleden. Maarten is een lieve man die zijn vrouw heel graag ziet. Als hij kon dan zou hij zijn vrouw nog altijd zo verwennen zoals hij dat vroeger deed. Hij heeft nog heel jeugdige ideeën. Maarten leer je het beste kennen omdat hij het verhaal vertelt, je zit in zijn denkwereld. Aan het einde is hij enorm verward en weet hij soms niet waar hij is of wat hij doet. Uiteindelijk herkent hij zelfs zijn vrouw niet meer. 

Vera Klein
Vera is de vrouw van de hoofdpersoon. Zij is een zorgzaam persoon, die moet toekijken hoe haar man, met wie ze al vijftig jaar getrouwd is, van haar aan het vervreemden is. Maar Vera is een sterk persoon en slaat zichzelf er doorheen. Zij is ook degene, die de eerste symptomen van Maarten’s ziekte serieus opvat en de dokter waarschuwt.  
Vera gaat steeds meer op Maarten letten, omdat hij het niet meer zelf aankan. Ze heeft geduld met Maarten en wordt nooit kwaad op hem, dit is een teken van ware liefde. Maar als ze het niet meer aankan besluit ze dat Maarten naar een tehuis moet, waar hij beter verzorgd kan worden. 
Haar uiterlijk wordt duidelijk door beschrijvingen van Maarten. Ze is tenger, maar wel mooi. 
Verder heeft ze naast Maarten ook een eigen leven, mat vriendinnen en vroeger had ze ook een baan in een bibliotheek. 

Phil Taylor
Phil Taylor is de vrouw, die Vera komt helpen met de verzorging van Maarten, als Vera het niet meer alleen aankan. Maarten denkt steeds dat ze een vriendin van zijn dochter is. Ze komt bij Maarten en Vera wonen. Ze is zeer behulpzaam, maar een beetje naïef. 

3.6 Titel, ondertitel en motto

Titelverklaring
Maarten lijdt aan dementie, waardoor zijn geheugen langzaam maar zeker verslechterd. Hij kan gebeurtenissen niet meer goed plaatsen, wat ervoor zorgt dat alles in zijn hoofd onduidelijk wordt. Er spoken gedachten als schimmen' door zijn hoofd. Hij raakt zijn grip op zijn omgeving kwijt. Herinneringen en personen worden ook schimmen in zijn hoofd. (Worden steeds vager) Uiteindelijk spoken er alleen nog maar schimmige gedachten door zijn hoofd. 

Ondertitel
Hersenschimmen heeft geen ondertitel. 

Motto
“A touching dream to which we are lulled, but wake from separately” van Philip Larkin uit het gedicht “The Building”. 
Het betekent: “een mooie droom waar iedereen in gesust is, maar elk afzonderlijk uit wakker wordt.”  
Het verband met het boek is:  
Er is geen zekerheid in het leven. Iedereen gaat om een gegeven moment dood en het leven staat in het teken van de dood. Het leven is eigenlijk langzaam doodgaan. Verder heeft dit betrekking op de geestelijke verwijdering tussen de dementerende Maarten en zijn vrouw Vera. Iedereen zit in dezelfde droom en lijkt te leven in dezelfde wereld. Als men wakker wordt, als men ouder wordt, wordt Maarten wakker in een andere ‘’realiteit’’. 

4. KEUZEOPDRACHT: ANSICHTKAART

Hoi papa, 

Het is alweer een tijdje geleden dat we elkaar hebben gesproken. Het spijt me dat ik niet eerder ben langs gekomen. Ik weet dat je mij en Fred graag weer zou zien, maar de vliegtickets zijn zo duur dus we moeten lang sparen. Hier in Nederland is de winter nu écht begonnen. Er ligt een dik pak sneeuw en de kinderen schaatsen op de plassen in Alkmaar. Hoe is de winter in Gloucester? Ik weet dat je de winter haat, dus ik hoop dat Robert je een beetje kan opvrolijken tijdens een wandeling langs de kust. Mama vertelde me dat je de laatste tijd wat vergeetachtiger bent geworden en dat je veel over je werk nadenkt. Jij werkt veel te hard, geniet nu eens van je pensioen! De kaart is bijna volgeschreven dus ik moet er maar eens een einde aan maken. Ik hoop dat het je goed gaat in het tehuis, ook al is het geen leuke plek. Ik zal je zo snel mogelijk komen opzoeken (als je mij nog herinnert). 

Groetjes vanuit Nederland! 
Jouw dochter,
Kitty

5. LITERAIRE VORMEN

Hoofdgenre: proza. 

6. BRONVERMELDING